فرهنگ برهان قاطع

فرهنگ برهان قاطع

مؤلف: محمد حسین بن خلف تبریزی

محل نشر: مؤسسه انتشارات امیر کبیر

سال انتشار: 1362

تعداد جلد: 5 جلد

   تبریزی، محمد حسین بن خلف (برهان)/ برهان قاطع/ موسسه انتشارات امیر کبیر/ تهران  1362. 5 ج.

*فرهنگ برهان قاطع*

مؤلف: محمد حسین بن خلف تبریزی

محل نشر: مؤسسه انتشارات امیر کبیر

سال انتشار: 1362

تعداد جلد: 5 جلد

   تبریزی، محمد حسین بن خلف (برهان)/ برهان قاطع/ موسسه انتشارات امیر کبیر/ تهران  1362. 5 ج.

   مؤلف برهان قاطع، محمد حسین بن خلف تبریزی متخلص به برهان است که آن را در سال 1062 ه. ق. در حیدر آباد دکن نوشته است. وی کتاب خود را که یکی از جامع­ترین فرهنگ­های فارسی به فارسی است با مراجعه به فرهنگ­های لغت متعددی تألیف کرده است و چون به اغلب کتاب­های معروف پیش از زمان خود توجه داشته است، کتابی تدوین کرده که واژه نامه­های دیگر را تحت الشعاع قرار داده است با همه این احوال فرهنگ برهان قاطع خالی از سهو و اشتباه نیست.

   قدیم­ترین چاپ برهان قاطع در سال 1234 هـ.ق. در کلکته انجام گرفته است و بعدها در هندوستان و ایران بارها تجدید چاپ شده است. مرحوم دکتر محمد معین با کوششی خستگی ناپذیر بسیار از دشواری­های آن را توضیح داده و در سال 1335هـ.ش. چاپ جدیدی از این کتاب را در چهار جلد به جامعه ادب دوستان ارائه کردند و همین تصحیح بعدها در پنج جلد، چندین بار تجدید چاپ و منتشر شده است. (ماهیار، 1371، ص 43).

   اولین تصحیح متن آن از روی نسخه­ی خطی (اقدام آن­ها نسخه­ی خطی کتابخانه ملی تهران است که بسال  1063 ﻫ . ق یعنی یک سال یا کمتر پس از تألیف کتاب تحریر شده و ظاهراً به نظر مؤلف رسیده است.) و نسخه­های چاپی از سال 1329 تا 1335 چاپ و منتشر شد.

   برهان قاطع از جامع­ترین فرهنگ­های پارسی است و مؤلف آن بعضی کلمات اجنبی و غیر پارسی را نیز که در نظم و نثر فارسی معمول بوده و هست همه را جمع آوری کرده و در این مجموعه منسوخ ساخته است، ولی مانند سایر فرهنگ­های محتاج به تنقیح و تصحیح است و لذا بعضی از ادبای نامی هلند مانند غالب دهلوی و غیر او در خصوص این کتاب حواشی و تعلیقات عدیده به عناوین مختلفه مثل : (قاطع برهان) و (ساطع برهان) و ... مشتمل بر رد و انتقاد یکدیگر نوشته و نشر کرده­اند.

   این فرهنگ بار اول در کلکته و سپس در بمبئی و لکهنو و تهران مکرراً به چاپ رسیده‌است. در این راستا، علی اصغر حکمت بنا بر چاپ کلکته تعداد لغت‌هایش را ۲۰۲۱۱ کلمه ذکر کرده‌است؛ و جالب آن که می‌گوید زبان‌ها و لهجه‌های مختلف ایرانی و غیرایرانی در داخل این فرهنگ نقل شده‌است، (مانند مصری، عبری، سریانی، ترکی، هندی، یونانی، رومی، ارمنی، پهلوی و...).

   مقدمه برهان قاطع شامل نه "فایده" است: «معرفت زبان دری و پهلوی و فارسی، چگونگی زبان فارسی، تعداد حروف تهجی و فرق میان دال و ذال، تبدیل حروف فارسی به حروف دیگر، ضمایر، حروف مفرده، اوایل و اواسط و اواخر کلمات، حروفی که برای زینت کلام­اند، حروفی که به آخر اسماء و افعال به جهات گوناگون افزایند و توصیف آن چه در املاء دانستن آن ضروری است».

   متن کتاب شامل ۲۹ گفتار است که هر گفتار چند "بیان" دارد و شمار لغات هر بیان در آغاز هر فصل آمده است. هر "بیان" براساس حرف دوم لغات مندرج در هر گفتار تدوین شده و ۲۸ گفتار به ۲۸ حرف الفبا و گفتار بیست ونهم به لغات متفرقه اختصاص دارد.

   مؤلف غرض از تألیف این کتاب را جمع‌آوری همه لغات فارسی پهلوی، دری، یونانی، سریانی، رومی، اصطلاحات و کنایات به عربی آمیخته و لغات زندوپازند موجود در فرهنگ‌های لغات را ذکر می‌کند.

   برهان قاطع معایبی نیز دارد از جمله: عدم دریافت صحیح مؤلف از زبان‌های ایرانی و غیر ایرانی، آوردن ۲۷۴ "هزوارش" تحت عنوان لغات "زندوپازند" در ردیف لغات فارسی (که مطلقا در نظم و نثر فارسی به کار نرفته است)، نقل بی‌دریغ لغات مجعول و برساخته اساطیر که ملا برهان برای نخستین بار این لغات را در فرهنگ خود وارد کرده است، حذف شواهد شعری و نثری لغات، جمع کردن ضبط و حرکات مختلف لغات بدون تشخیص درستی یا نادرستی آن، ارتکاب اشتباهات بسیار در اعلام تاریخی و جغرافیایی، نقل خرافات و اساطیر به عنوان حقایق مسلم. (دهخدا، 1377، ص 201).

********

   این فرهنگ نزدیک به بیست هزار لغت و اصطلاح مستعمل در زبان فارسی را در بر دارد. مقدمه­ی آن حاوی مطالب مفیدی در باب زبان­های ایرانی، فرهنگ­های پارسی، برهان قاطع و ... است. لغات این فرهنگ از لحاظ فقه اللغه و اشتقاق لغت در حاشیه مورد بحث قرار گرفته است. جلد پنجم این فرهنگ به تعلیغات اختصاص دارد و مشتمل است بر اصلاح برخی از مواد متن برهان، تصحیح مطالب حواشی چهار جلد، بحث درباره­ی لغات از نظر لغت­شناسی و ریشه شناسی، ذکر شواهد و امثله برای لغات بسیط و مرکب. (مهراد، 1371، ص 89).

   این کتاب نخستین بار در کلکته در ۱۲۳۴ به صورتی جامع و نفیس مصدر به نام فرماندار هندوستان و با مقدمه "سید کرم حسین حسینی بلجرامی" پس از مقابله با سیزده نسخه خطی که کهن‌ترین آن­ها تاریخ ۱۰۷۱ را داشت به طبع رسید و در پایان آن فصلی به نام "ملحقات برهان قاطع" تألیف "عبدالمجید قائم مقامی قاضی القضاة" درج شد و بار دیگر نیز در کلکته در ۱۲۷۴ با حروف سربی به چاپ رسید.

   برهان قاطع در ایران نیز با چاپ سنگی در ۱۲۷۸ـ ۱۳۰۰ ـ ۱۳۰۴ و ۱۳۰۵ و چاپ سربی ۱۳۱۷ ش در دو مجلد و نیز در ۱۳۳۶ ش به اهتمام "محمد عباسی" انتشار یافت. بهترین چاپ‌های برهان قاطع در ۱۳۳۰ ش (تهران انتشارات زوار) به تصحیح مرحوم "محمد معین" با حواشی مقدمه و تعلیقات در چهار مجلد و در ۱۳۴۲ ش (تهران انتشارات ابن سینا) در پنج مجلد منتشرشد.
   در اوایل قرن سیزدهم "سید احمد عاصم عنتابی" از فاضلان عثمانی برهان قاطع را با نام "تبیان نافع" به ترکی برگرداند و برخی از اغلاط آن را اصلاح کرد. کتاب او در ۱۲۱۴ در قسطنطنیه و در ۱۲۱۵ و نیز ۱۲۵۱ در قاهره به طبع رسیده است. (دانشنامه جهان اسلام، سایت کتاب نیوز).

*******