اصطلاحات مرجع شناسی

1-    فرآیند مرجع :

  الن ریز: در سخنرانی خود در کنفرانس کلمبیا، فرایند مرجع را ترکیبی می‌داند از یک عمل متقابل پیچیده بین سوال کننده و کتابدار مرجع و منابع مرجعی که نه فقط مستلزم آشنایی و شناسایی منابع مرجع است بلکه، متغیرهای روانشناختی، جامعه شناختی و محیطی نیز سرو کار دارد. در کل به همه فعالیتهای که از طرح یک سوال مراجعه کننده و به پاسخگویی از طرف کتابدار مرجع می‌انجامد را فرایند مرجع می‌گویند .

1-    فرآیند مرجع :

  الن ریز: در سخنرانی خود در کنفرانس کلمبیا، فرایند مرجع را ترکیبی می‌داند از یک عمل متقابل پیچیده بین سوال کننده و کتابدار مرجع و منابع مرجعی که نه فقط مستلزم آشنایی و شناسایی منابع مرجع است بلکه، متغیرهای روانشناختی، جامعه شناختی و محیطی نیز سرو کار دارد. در کل به همه فعالیتهای که از طرح یک سوال مراجعه کننده و به پاسخگویی از طرف کتابدار مرجع می‌انجامد را فرایند مرجع می‌گویند .

در فرایند مرجع و ارتباط چهار عنصر باید دخیل باشند که عبارتند از :

ü     انتقال دهنده : کتابدار مرجع، نویسنده، سخنران

ü     پیام :طرح سوال و مباحثی را که در طی پرسش و پاسخ مطرح می‌شوند.

ü     روش انتقال : منابع چاپی، شفاهی، فیلم و...

ü     گیرنده پیام : مراجعه کننده، شنوندگان رادیو و تلویزیون و... (ویکی پدیا)

سوالی از کتابدار مرجع میشود و او با کمک منابعی که در اختیار دارد، و با استفاده از تجربه و دانشی که دارد، به سوال پاسخ می گوید(مردای، نورالله/ مرجع شناسی عمومی/ ص14 )

2 - بخش مرجع :

یکی از بخشهای هر کتابخانه است. بخش مرجع محل نگهداری منابع مرجع است و یکی از بخش‌های ارتباط مستقیم کتابدار با مراجعه کننده‌است.(ویکی پدیا) .

هدف هر کتابخانه ای، گردآوری، سازماندهی منابع و ارائه خدمات به کاربران است. بخش عمده ای از این خدمات به عهده بخش مرجع می باشد(اینترنت).

1- قسمتی از کتابخانه که در آنجا کتابهای مرجع نگهداری می شود . 2- واحد اداری مسئول کار مرجع یک کتابخانه. (سلطانی،پوری و راستین،فروردین/ دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی/1381 / ص 59)

بخش مرجع یکی از چهار بخش اصلی هرکتابخانه است. این بخش همراه با بخش امانت، بخش خدمات عمومی را تشکیل می دهد. ویژگی بخش خدمات عمومی ارتباط مستقیم کارکنان با مراجعه کنندگان است. چگونگی ارائه خدمات در این بخش تاثیر زیادی روی روند استفاده از منابع و خدمات کتابخانه دارد. میزان خدمات ارائه شده در این بخش و مخصوصاً شیوه بر خورد کتابداران با مراجعه کنندگان از عوامل بسیار مهم در تصمیم گیری استفاده کنندگان بالقوه و بالفعل برای بهره گیری یا عدم بهره گیری از خدمات و مابع کتابخانه است.

به طور کلی، سه عامل اطلاعات، استفاده کننده و کتابدار مرجع در فرایند مرجع دخالت مستقیم دارند. افزایش روز افزون حجم اطلاعات تولید شده باعث شده است تا افرلد بیشتری به کمک ها و خدمات مرجع احساس نیاز کنند. به قول ویلیام کتس اولین نقش کتابداران مرجع این است که نه تنها به پرسش ها پاسخ دهند بلکه پاسخ را به "نیاز خاص" فرد مراجعه کننده محدود کنند.این کار یقیناً مستلزم دانش، مهارت و تجربه کتابدار مرجع است تا بتواند پرسش و نیاز اصلی مراجعه کننده را به درستی دریابد، آن را تجزیه و تحلیل کند و سپس پاسخ آن را تعیین نماید. این ارتباط مستقیم با مراجعه کنندگان و جنب و جوش و فعالیت مستمر در بخش مرجع است که باعث شده است تا در کار در بخش مرجع گیرایی خاصی پیدا کند و با وجود اینکه گاهی کتابدار، پرسش های تکراری، پیش پا افتاده و خسته کننده می بیند، این آگاهی را دارد که پاسخ پرسش برای پرسش کننده مهم است. (بیگدلی، زاهد/ مرجع شناسی)

خدمات مرجع از سال 1875 میلادی متداول شده است.

3 - منابع مرجع

 به سه گروه تقسیم می‌شود که عبارتند از :

·                            منابع دسته اول که به آن منابع ردیف اول هم می‌گویندمستقیماًدر اختیار مراجعه کننده قرار می‌گیردمانند دایرةالمعارف

·                            دست دوم

·                            دست سوم

(ویکی پدیا)

منابع مرجع، ابزار کار و عصای دست کتابدار مرجع است. کتابداران نه فقط برای مراجعان بالفعل و برنامه های جاری، که برای استفاده کنندگان بالقوه نیز منابعی را بدون در نظر گرفتن شکل آن انتخاب وگرد آوری می کنند.برای استفاده کنندگان بالفعل و بالقوۀ کتابخانه و سرعت در پاسخگویی به نیازهای آنهاست که کتابداران پس از تهیه و گرد آوری منابع،اقدام به سازماندهی آنها می کنند تا بازیابی اطلاعات موجود در آنها آسان شود. برای پاره ای از منابع مثل نشریات ادواری، جزوه ها، فیلم و مانند آن علاوه بر فهرستنویسی و رده بندی، نمایه و چکیده هم تهیه می شود.(مرجع شناسی عمومی نورالله مردادی)

1-کتاب یا دیگر موادکتابخانه ای که تنها برای یافتن اطلاعات معین و محدودی تهیه و تنظیم شده است نه برای خواندن تمام کتاب، مثل واژه نامه ها و دایره المعارفها. 2- کتاب یا دیگر مواد گتابخانه ای که معمولا به امانت داده نمی شود و در قسمت مرجع نگهداری می شود و فقط در کتابخانه از آن استفاده نمود(سلطانی،پوری و راستین،فروردین/ دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی/1381/ ص 395و 394)

4 – خدمات مرجع:

خدمات مرجع نمود عینی تمام تلاش‌های انجام شده در کتابخانه‌هاست.به قول رانگاناتان،هدف غائی کتابخانه‌ها و بخش‌ مرجع،خدمات است.قدمت خدمان مرجع نوین به سال 6781 برمی‌گردد،سالی که منشاء تحولات بزرگی در دنیای کتابداری‌ تلقی می‌شود.تأسیس انجمن کتابداری امریکا،انتشارات نشریه‌ Library Journal به سردبیری ملویل دیوئی، ارائه طرح‌ شماره پدیدآور کاتر، از جمله این تحولات است.

اما در فاصله زمانی بیش از یک قرن که از تاریخ مذکور می‌گذرد، خدمات مرجع دچار دگرگونی بسیار شده است، به ‌طوری‌ که ضمن حفظ جوهر اصلی، یعنی خدمت به مراجعین، از تنوع‌ و پیچیدگی‌های بیشتری برخوردار شده، که جملگی متأثر از نوآوری‌هائی است که در دنیای ارتباطات و رایانه رخ داده است. تأثیر فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی، منجر به پیدایش‌ خدمات جدیدی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعات شده است که به‌ خدمات اطلاعاتی موسوم است، که وجه اصلی تمایز آن با خدمت‌ مرجع ارائه اطلاعات، مورد پیش‌بینی است.کومار(6991)حداقل‌ شش تفاوت بین خدمات مرجع و خدمات اطلاعاتی برشمرده‌ است.

با توجه به قدمت،گستره، تنوع و جذابیت خدمات مرجع و اینکه خدمات مرجع آینه تمام‌نمای فعالیت‌های کتابخانه است، انتشار آثار در این حوزه نیز متنوع و از نظر تعداد قابل توجه است. کتاب مقدمه‌ای بر کار مرجع اثر ویلیام کتز(کتس)که«اصول کار مرجع» جلد دوم متن اصلی آن است، یکی از آثار ماندگار در این‌ حوزه است، که در دنباله مطلب معرفی و بررسی می‌شود.

اصطلاح  "خدمات مرجع" به کمک های فردی اطلاق می شود که به کاربران کتابخانه ای که در جستجوی اطلاعات هستند داده می شود. قید فردی بودن در این تعریف نشانه شخصی بودن این خدمات بین کاربر و افرادی که دوره های آموزشی دانشگاهی در رشته علوم کتابداری و اطلاع رسانی را گذرانده اند و " کتابدارمرجع" نامیده می شوند می باشد. (رحیم علیجانی / اصول کار مرجع)

آن بخشی از کتابخانه که کارهای زیر را انجامک میدهد:1- کمک و راهنمایی به مراجعان به خصوص در مورد تجسسهای علمی و یافتن اطلاعاتی تازه در مورد موضوعهای مختلف.2- انجان امور یک «کتابخانه مرجع». 3- هر نوع کمک فردی که توسط کتابدار به خوانندگان و محققان و مراجعان به کتابخانه داده می شود(سلطانی،پوری و راستین،فروردین/ دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی/1381/ ص 139)

5-مصاحبه مرجع:

مصاحبه مرجع به فرآیند پاسخ گویی به سوال مراجعان نظم می دهد. مصاحبه مرجع تلاش  می کند، پل ارتباطی گفتگو بین مراجعان و کتابدار باشد. ارتباط مراجعه کننده و کتابدار یک ارتباط انسانی است و ارتباط باید یک تعامل کامل برقرار کند. (اینترنت)

6- کتابدار مرجع:  افرادی که دوره های آموزشی دانشگاهی در رشته علوم کتابداری و اطلاع رسانی را گذرانده اند و " کتابدارمرجع" نامیده می شوند می باشد. کتابداران مرجع به عنوان "رابط بین کاربر و اطلاعات" و "هدایت کنندگان کاربران در بزرگراه اطلاعاتی" عمل می کنند. (اینترنت)

کتابداری که متصدی بخش مرجع یک کتابخانه است. (سلطانی،پوری و راستین،فروردین/ دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی/1381/ ص 342)

منابع مرجع عمدتاً به چند گروه تقسیم می شود:

1-    منابع دسته اول )ردیف اول(. منابعی که مستقیماً پاسخ را دراختیار قرار می دهند. مثل دایره المعارف ها، واژه نامه ها.

2-    منابع ردیف دوم. به جای پاسخ گویی مستقیم به سؤال، مراجعهکننده را به منابع دیگر در آن موضوع ارجاع می دهند. مثل برگه­دان کتابخانه، کتابشناسی­ها، نمایه­نامه­ها و چکیده­نامه­ها، فهرستگان و ... هدف تدوین کتاب­های مرجع، پاسخ­گویی به سؤالات مراجعه­کنندگان است.  (مرجع شناسی عمومی نورالله مرادی)

3-     

7 -کتاب های مرجع

واژه نامه ها، دائرة المعارف ها و مکمل های آن ها، کتاب شناشی ها، زندگی نامه ها، منابع مرجع فوری شامل کتاب های سال، سالنامه ها، دستنامه ها، دستورنامه ها، راهنماها، و منابع مرجع جغرافیایی(منبع: بیگدلی، زاهد/ مرجع شناسی) - کتاب هایی که گاه به گاه برای استفاده یا ارجاع به بخش خاصی از اطلاعات، نوشته می شوند. به طور معمول، این نوع کتاب ها به طور کامل خوانده نمی شوند. به طور کلی، هر کتاب می تواند کتاب مرجع نامیده شود اگر محتوای اطلاعاتی آن چنان سازمان داده شود که به آسانی قابل دسترس باشد یا به سؤالات مراجعه کنندگان پاسخ دهد.و امانت دادن آن ها معمول نیست. کتاب مرجع فاقد توالی مستمر مدخل هاست.( رحیم علیجانی/ اصول کار مرجع)

کتاب مرجع!منابع مرجع(سلطانی،پوری و راستین،فروردین/ دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی/1381)

8- خدمات اطلاعاتی:

دامنه این خدمات از پاسخگویی به یک سوال ظاهرا ساده که با مراجعه به یک کتاب مرجع معین انجام می گیرد، تا تهییه اطلاعات تخصصی، بر اساس تجسس در مجموعه های کتابخانه که ترکیبی از صلاحیت در فنون کتابداری و تخصص در موضوع را می طلبد ،گسترده است. عمق چنین خدماتی و خصیصه ی آنها به نوع کتابخانه و مراجعه کننده ای که موضوع این خدمات است.تغییر میکند. ولی صرف نظر از سطح یا عمق خدمات اطلاعاتی، خصیصه ی اصلی آن تهیه محصول نهایی بر مبنای اطلاعاتی است.که مراجعه کننده ی کتابخانه به دنبال آن است(مردای، نورالله/ مرجع شناسی عمومی/ ص 8)

9- منابع اطلاعاتی:

هر نوع سند یا مدرک (مکتوب یا غیر مکتوب)که شامل نوعی اطلاع باشد. (سلطانی،پوری و راستین،فروردین/ دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی/1381/ ص 395)

10- سوالات مرجع: سؤال مرجع

مارگریت هات چینز سؤال مرجع را درخواستی می داند که مراجعه کننده کتابخانه برای کسب اطلاعاتی در یک زمینه خاص به کتابدار مرجع ارائه می دهد. به تصور مراجعه کننده این اطلاعات در منابع آن کتابخانه قابل دستیابی است. مشکل این است که گاه بسیاری از مراجعان خودشان هم به درستی نمی دانند که به دنبال چه چیزی هستند. آنها سؤال خود را بر اساس آنچه می دانند تنظیم و بیان می کنند، نه آنچه نمی دانند. کتس می گوید: سؤال، نخستین گام برای حل یک مسئله است.موفقیت حل مشکل بستگی به این دارد که سؤال تا چه حد به طور روشن بیان شود. طرح سؤال به روشنی و وضوح یعنی حل بیشاز نیمی از مشکل.

به طور کلی سؤالات را می توان در چهار گروه قرار داد:

1-    سؤالات راهنماDirectional questions

مراجعه کننده درباره موضوعی راهنمایی می خواهد. مثل: برگه دان کجاست؟ فرهنگ ها در کجا هستند؟ پاسخ در زمان کوتاه داده می شود. و کتابدار مرجع نقشی به عنوان رابط و واسطه میان مراجعه کننده و منابع مرجع بر عهده ندارد. عموماً کتابداران از این سؤالات شکوه و شکایت دارند.

2-    ارجاع آماده  Ready reference

سؤالاتی که می توان به سهولت در یک یا دو منبع پاسخ آن هارا پیدا کرد. مثلاً ارتفاع دماوند چقدر است؟ نسبت به سؤال اول وقت بیشتری می خواهد و می توان اغلب با کمک دایره المعارف و واژه نامه ها، سالنامه ها، فرهنگ ها و امثال آن پاسخ ارائه شود.

3-    تجسس ویژه Specific Search

اغلب برای تهیه مقاله و گزارش و مانند آن است و کتابدار مرجع باید تجسس خاص و ویژه ای در مجموعه و منابع کتابخانه به عمل آورد. ازآن جا که برای پاسخ گویی به این سؤالات بیشتر به کتابشناسیها، برگه دان کتابخانه، مقاله نامه ها و چکیده نامه ها، پایگاههای اطلاعاتی و مانند آن مراجعه می شود، این سؤالات را ״درخواست های کتابشناختی״" Bibliographic inquiry هم می گویند. البته از سایر منابع مرجع مثل دایره المعارف ها هم استفاده می شود.

4-    پژوهش Research

این نوع سؤالات را محققی می پرسد که بسیاری از منابع و کتابهای مرجع را می شناسد و به اطلاعات بیشتر تخصصی نیاز دارد. کتابدارمرجع از شیوۀ ״کوشش و خطا״ استفاده می کند تا حداکثر منابع را به متخصص معرفی کند).مرجع شناسی عمومی نورالله مرادی)

مهمترین بخش فرآیند مرجع را آگاهی یافتن کتابدار مرجع از نیاز مراجعه کننده به اطلاعات تشکیل می دهد که در قالب سوال مطرح می گردد.ممکن است سوال مراجعه کننده بیانگر نیاز او به اطلاعات باشد و ممکن است چنین نباشد. (مردای، نورالله/ مرجع شناسی عمومی/ ص 15 )